के मृत व्यक्तिको मस्तिष्कमा संग्रहित जीन्दगीभरको ‘मेमोरी’ निकाल्न सम्भव छ? यस्तो छ पत्ता लागेको तथ्य

काठमाडौं ।

जब कोही व्यक्तिको निधन हुन्छ तब उनीहरूले आफ्नो भौतिक शरीर सँगसँगै सम्पत्ति छोड्छन्, यो सामान्य र सर्वसम्मत कुरा हो। तर उनीहरूको जीवनका अनुभवहरू के हुन्छन्? के हामी कहिल्यै मृत व्यक्तिको मस्तिष्कबाट सम्झनाहरू निकाल्न सक्छौं?

सम्झनाका केही भागहरू निकाल्न सकिन सक्छ, तर यो प्राविधिक रूपमा अत्यन्त चुनौतीपूर्ण हुने सम्भावना रहेको साउदर्न क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयका न्यूरोसाइन्स्टिस्ट डन अर्नोल्डले बताएको लाइभसाइन्सले उल्लेख गरेको छ।

आजको प्रविधिको आधारमा सम्झना निकाल्ने प्रक्रिया यस प्रकार हुन सक्छ। पहिले मस्तिष्कका ती न्यूरोनहरूको सेट पहिचान गर्नु पर्ने हुन्छ, जसले कुनै विशेष सम्झनालाई इन्कोड गरेको हुन्छ, र तिनको कसरी जडान भएको छ भन्ने कुरा बुझ्नुपर्छ। त्यसपछि, ती न्यूरोनहरू सक्रिय गरेर मस्तिष्कको कार्य गर्ने तरिकालाई नक्कल गर्ने न्युरल नेटवर्क, एउटा मेसिन लर्निङ एल्गोरिदम तयार गरिन्छ।

‘सम्झनाहरू न्यूरोनहरूको समूहद्वारा इन्कोड गरिन्छ’, अर्नोल्डले भने। छोटो र लामो समयका सम्झनाहरू हिप्पोक्याम्पसमा निर्माण हुन्छन्। क्लेभल्याण्ड क्लिनिकका अनुसार मस्तिष्कका अन्य भागले कुनै सम्झनाका भावना र अन्य संवेदनात्मक विवरणहरूजस्ता फरक पक्षहरू भण्डारण गर्छन्।

‘एउटा सम्झनासँग सम्बन्धित न्यूरोनहरूको समूहले मस्तिष्कमा एउटा शारीरिक चिन्ह छोड्छ जसलाई एन्ग्राम भनिन्छ’, अर्नोल्डले भने।

न्यूरोसाइन्स्टिस्टहरूले मुसाको मस्तिष्कका हिप्पोक्याम्पसमा एन्ग्राम पहिचान गरेका छन्। उदाहरणका लागि सन् २०१२ मा नेचर जर्नलमा प्रकाशित एउटा अध्ययनले डर उत्पन्न गर्ने अनुभवको सम्झनासँग सम्बन्धित विशेष मस्तिष्कको कोषहरू फेला पारेका थिए।

अर्नोल्डका अनुसार वैज्ञानिकहरूसँग मानव मस्तिष्कको पूर्ण मोडेल भएको भए (जसको अहिले सम्म अभाव छ), उनीहरूले सैद्धान्तिक रूपमा आफूले निकाल्न चाहेको सम्झनाको स्थान पहिचान गर्न सक्थे।

तर मानव सम्झनाहरू, विशेष गरी लामो समयसम्मका सम्झनाहरू, जटिल हुन सक्छन्।  यी सम्झनाहरु स्थान, सम्बन्ध, वा सीपसँग सम्बन्धित हुन सक्ने क्लेभल्याण्ड क्लिनिकले उल्लेख गरेको छ।

मृत व्यक्तिको सम्झना निकाल्ने कार्य झन् जटिल छ, किनकि कुनै सम्झनाका छुट्टाछुट्टै भागहरू मस्तिष्कका विभिन्न भागहरूमा फैलिएको हुन्छन्। उदाहरणका लागि, संवेदनात्मक विवरणहरू ‘पारिएटल लोब र सेन्सोरी कोर्टेक्स’मा पनि भण्डारण हुन सक्छ।

नेशनल लाइब्रेरी अफ मेडिसिनका अनुसार एन्ग्रामभित्रका न्यूरोनहरू न्यूरोनहरूबीचको स्थान सिनाप्समार्फत जडित हुन्छन् जहाँ विद्युत-रासायनिक संकेतहरू यात्रा गर्छन्। कुनै सम्झना ट्रिगर हुँदा, यसले ती समूहहरूबीचको फायरिङ सिन्याप्सेसको श्रृंखला सुरु गरिदिन्छ, जुन मस्तिष्कका फरक भागहरूमा भण्डारण हुन सक्छ।

यसरी हुन्छ संग्रह

‘सुरुमा मूल घटनाको समयमा सक्रिय भएका न्यूरोनहरूले एन्ग्राम बनाउँछन्। तर समयसँगै, सम्झनाहरू मस्तिष्कमा परिपक्व हुँदै विभिन्न स्थानतर्फ सर्दै जान्छन् भन्ने प्रमाण छ’, अर्नोल्डले लाईभसाइन्सलाई इमेलमा भने। “तपाईंले यी विभिन्न कुराहरू इन्कोड गर्ने न्यूरोनहरूको प्रकारको एक श्रृंखला पाउनुहुन्छ, र तिनीहरू हरेक एउटा एन्ग्राममा जडित हुन्छन्,” उनले भने।

एन्ग्राम निर्माण गर्ने कोषहरू हटाउनु राम्रो सम्झना पुनःप्राप्ति विधि हुने छैन। “एन्ग्राम वास्तवमा सम्झना होइन — यो त केवल सम्झना भण्डारण गर्ने स्थान हो,” अर्नोल्डले भने। त्यसैले, चाहे तपाईंले एन्ग्रामलाई मोडेलिङ वा कुनै जीवित व्यक्तिमाथि गरिएको प्रयोगबाट पत्ता लगाए पनि (जसको सम्भावना न्यून छ), मृत व्यक्तिले अनुभव गरेको मूल घटनालाई पुनःनिर्माण गर्न गाह्रो हुनेछ।

“सम्झना धेरै पुनःनिर्माणशील हुन्छ, जसको अर्थ तपाईं कुनै घटनाका केही अंशहरू मात्र सम्झनुहुन्छ, तर पूरै कुरा प्राप्त गर्नुहुन्न,” क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालय, डेविसको मेमोरी र प्लास्टिसिटी कार्यक्रमका निर्देशक चरन रंगनाथले बताए।

उनले यो मस्तिष्कले सम्झना बनाउने आर्थिक तरिका भएको बताए किनकि मस्तिष्कले पहिले नै थाहा भएका कुराहरू प्रयोग गरेर खाली स्थानहरू भर्ने गर्दछ र प्रत्येक अनुभवको सबै भागहरूको नयाँ “रेकर्ड” बनाउनु पर्दैन।

उदाहरणका लागि, कसैलाई आफ्नो पाँचौं जन्मदिनको पार्टीमा चकलेट केक खाएको र खेल खेलेको कुरा सम्झना आउन सक्छ। तर तिनीहरूलाई अन्य विवरणहरू, जस्तै कुन साथीहरू उपस्थित थिए वा त्यो दिन पानी पर्‍यो कि परेन, सम्झना हुँदैन।

रंगनाथका अनुसार सबैभन्दा राम्रो न्यूरल नेटवर्क मोडेल बनाउन कसैको मस्तिष्कले बारम्बार घटनाहरू सम्झिएको जीवनभरको स्क्यान चाहिनेछ। त्यसपछि, सायद, कसैको मृत्यु पछि एक विशेष सम्झनालाई पुनःनिर्माण गर्न उक्त न्यूरल नेटवर्क प्रयोग गर्न सकिन्छ।

तर सम्झनाहरू हार्ड ड्राइभमा रहेका फाइलहरूजस्तै स्थिर हुन्छन् भन्ने मान्यता छ जसले घटनाहरूको श्रृंखलालाई पुनःचलाउँछ। तर, “सम्झना गतिशील हुन्छ,” रंगनाथले भने।

“हामीले आफ्नो सम्झनाहरूलाई अर्थ र दृष्टिकोणले भरिदिन्छौं, जुन अनिवार्य रूपमा घटनाको वास्तविक प्रतिबिम्ब हुँदैन,” उनले भने। “हामी विगतलाई पुनःचलाउँदैनौं; हामी केवल विगत कस्तो हुन सक्छ भनेर कल्पना गर्छौं।”

यो सबै हाम्रो विगत अनुभवहरूलाई केवल घटनाहरूको साधारण श्रृंखला भन्दा धेरै परसम्म बुझ्ने प्रयास भएको उनले बताए। त्यसैले हालका लागि, कुनै व्यक्तिको जीवनका सम्झनाहरू तिनै व्यक्तिसँगै समाप्त हुने लाइभसाइन्सले उल्लेख गरेको छ।