मरियाना ट्रेञ्चबाट आउने आश्चर्यजनक आवाजको रहस्य बाहिरियो

काठमाडौं ।

अनुसन्धानकर्ताहरूले अन्ततः सबैभन्दा गहिरो महासागर खाडल अर्थात् मरियाना ट्रेञ्चबाट आउने रहस्यमय आवाजहरूको स्रोत पहिचान गरेका छन्।

ती “बायोट्वाङ” आवाजको रूपमा वर्णन गरिएका आश्चर्यजनक  ध्वनिहरू केही हदसम्म साइन्स फिक्सनको स्टारशिप जस्तै सुनिन्छ। तर वास्तवमा यी आवाज ब्राइडको ह्वेलहरू Balaenoptera edeni  को आवाज भएको प्रमाणित भएको  छ।

अनुसन्धानकर्ताहरूका अनुसार ह्वेलहरूले सायद एकअर्कालाई खोज्न यी आवाजहरूको प्रयोग गर्छन्। यो ठूला स्तरमा मार्को पोलो खेल खेलेझैं लाग्छ।

विज्ञानसम्बन्धी वेबसाइट लाइभसाइन्सका अनुसार वैज्ञानिकहरूले पहिलो पटक सन् २०१४ मा यी असाधारण आवाजहरू पत्ता लगाएका थिए। त्यतिबेला उनीहरूले पानीमुनिको ग्लाइडरहरू प्रयोग गरेर मारियाना ट्रेञ्चको ध्वनिक सर्वेक्षण गरिरहेका थिए — जुन संसारको सबैभन्दा गहिरो महासागर खाडल हो।

यो खाडल जापानको दक्षिणमा १,५०० माइल (२,४०० किलोमिटर) भन्दा बढी फैलिएको छ र यसको अधिकतम गहिराइ ३५,८७६ फिट (१०,९३५ मिटर) छ।

बायोट्वाङ ध्वनि दुई फरक भागहरूमा विभाजन गर्न सकिन्छ: पहिलो, एक गहिरो, गड्गडाउने आवाज, जुन गहिराइमा प्रतिध्वनित हुन्छ; र दोस्रो, उच्च-पिचको धातुजस्तो आवाज, जुन अनुसन्धानकर्ताहरूले स्टार ट्रेक र स्टार वार्समा देखिने अन्तरिक्ष यानहरूले उत्पन्न गर्ने आवाजसँग तुलना गरेका छन्।

ती आवाजहरूले सुरुवातमा वैज्ञानिकहरूलाई अन्योलमा पारे। तर सन् २०१६ मा, अनुसन्धानकर्ताहरूले बायोट्वाङ सम्भवतः नील ह्वेल (Balaenoptera musculus) वा हंपब्याक ह्वेल (Megaptera novaeangliae) जस्ता ठूला बेलीन ह्वेलहरूको आवाज हुन सक्ने जनाए। यद्यपि, ती आवाजहरू कुनै पनि चिनिएका ह्वेल आवाजसँग मेल खाँदैनथे।

नयाँ अध्ययनमा, जुन बुधबार (सेप्टेम्बर १८) मा Frontiers in Marine Science जर्नलमा प्रकाशित भएको छ, अनुसन्धानकर्ताहरूले अन्ततः ब्राइडको ह्वेलहरूले ती आवाजहरू निकालिरहेका थिए भनेर प्रमाणित गर्न सफल भएका छन्। यो उपलब्धिमा नयाँ कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) उपकरणहरूको योगदान रहेको छ, जसले विभिन्न महासागर आवाजहरू समावेश भएका २ लाख घण्टा भन्दा बढीको अडियो रेकर्डिङलाई छानेर विश्लेषण गर्‍यो। अध्ययनको प्रमुख लेखक, एन एलेन, जो नेशनल ओसेनोग्राफिक एन्ड एटमोस्फेरिक एडमिनिस्ट्रेशन (NOAA) को प्रशान्त टापु मत्स्य विज्ञान केन्द्रकी समुद्र विज्ञ हुन्, उनले Scientific American लाई भने, “एक पटक, यो संयोग हो। दुई पटक, यो घटना हो। नौ पटक, यो निश्चय नै ब्राइडको ह्वेल हो।”

तर ब्राइडको ह्वेलहरूले नै यी आवाजहरू निकालिरहेको अन्तिम रूपले प्रमाणित गर्न, टोलीले आवाजहरूको उत्पत्तिलाई उक्त प्रजातिको बसाइँसराइ ढाँचासँग मेल खुवायो। यसका लागि उनीहरूले वर्षौंसम्म म्यारियाना द्वीपसमूह र यसको वरिपरि रहेका निगरानी स्टेसनहरूद्वारा कैद गरिएका अडियो रेकर्डिङहरूलाई छानबिन गरे।

अनुसन्धानकर्ताहरूले बायोट्वाङ आवाजलाई छिटो पहिचान गर्नको लागि कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) प्रयोग गरेर तिनलाई चित्रहरूमा परिवर्तन गरे, जसलाई स्पेक्ट्रोग्राम भनिन्छ। यी स्पेक्ट्रोग्रामहरूलाई मेसिन लर्निङ एल्गोरिदमले सजिलै अन्य आवाजहरूबाट छुट्याउन सक्थ्यो।

अध्ययनले यो पनि पत्ता लगायो कि बायोट्वाङ आवाजहरू केवल उत्तर-पश्चिम प्रशान्त महासागरमा मात्र सुन्न सकिन्छ, यद्यपि ब्राइडको ह्वेलहरू अझ ठूलो क्षेत्रमा घुम्छन्। यसले संकेत गर्छ कि ह्वेलहरूको कुनै विशेष समूह मात्र यो आवाज निकालिरहेको हुन सक्छ।

डेटाले सन् २०१६ मा बायोट्वाङ आवाजहरूको वृद्धि देखायो, जब एल निनो घटनाका कारण महासागरको तापक्रम बढेको थियो, जसले गर्दा ब्राइडको ह्वेलहरूको संख्या उक्त क्षेत्रमा बढ्यो।

यी आवाजहरू यति अनौठो किन सुनिन्छन् भन्ने कुरा अझै स्पष्ट छैन, तर अनुसन्धानकर्ताहरूलाई यी आवाजहरू किन निकालिन्छन् भन्नेबारे केही अनुमान छ।

“सम्भवतः ह्वेलहरूले बायोट्वाङलाई सम्पर्कको रूपमा प्रयोग गर्छन्, समुद्रको एक प्रकारको ‘मार्को पोलो’ जस्तै,” एन एलेनले Popular Science लाई भनिन्। “तर यसलाई पक्का भन्नका लागि हामीलाई अझ धेरै जानकारी चाहिन्छ।”